حدود 2 سال از آغاز تلاطم‌های ارزی در اقتصاد ایران می‌گذرد؛ 2 سالی که طی آن به دفعات بازار ارز و قیمت آن دست‌خوش نوسانات و افت و خیزهای فراوان و متعددی شده است. طی این مدت سیاست‌ها و برنامه‌های متنوعی از سوی دولت و بانک مرکزی برای پایان بخشیدن به این التهاب‌ها اجرا شده اما گذشت زمان نشان داده که این برنامه‌ها تا کنون چندان موفق نبوده است و پدیده‌ی ارز چند نرخی به عنوان عارضه‌ی بسیار ناگوار ادامه‌ی این وضعیت هم اکنون، اقتصاد کشور را دچار چالش کرده است.

آنچه اکنون و پس از نزدیک به 2سال از آغاز این ماراتن پرضرر پیش روی تحلیل‌گران و کارشناسان قرار دارد، ملغمه‌ای است از اما و اگرها و البته ابهام‌ها؛ افکار عمومی نیز با وجود اینکه انبوهی از پرسش‌ها را در انبانی بر دوش می‌کشند، به دقت حرکات بازار و تصمیم‌های مختلف دولت را زیر نظر دارند تا نه تنها کمترین زیان را از تلاطم بازار متحمل شوند بلکه اگر توانستند از این دریای طوفانی برای معیشت خود نیز صیدی داشته باشند.

اکنون و در اواسط مرداد ماه سال 1391 که حدوداً بیش از 2 سال از آغاز تلاطم‌های ارزی در کشور می‌گذرد، شاید بی‌فایده نباشد تا به 2 پرسش اساسی در مورد این اتفاق پاسخ دهیم؛ نخستین پرسش مطرح این است که ریشه و زمینه‌ی بروز چنین نوسانی کجاست؟ چه مجموعه عواملی در پیدایش این تنش پردامنه نقش داشته و دارد؟

دومین پرسش به رفتارها و توانایی‌های دولت باز می‌گردد. خواستن و نتوانستن یا توانستن و نخواستن؟ آیا دولت می‌خواهد به این بازار متلاطم نظم و نسقی دهد اما نمی‌تواند؟ یا همان‌گونه که برخی معتقدند، دولت نه تنها نمی‌خواهد سروسامانی به این اوضاع دهد بلکه از ادامه‌ی این آشفته بازار به دنبال اهداف خود است؟

ریشه‌های تلاطم بازار ارز

پیش از هر تحلیلی باید این اصل اقتصادی را با خود مرور کنیم که پول، اعم از داخلی یا خارجی آن که ارز نامیده می‌شود قبل از آنکه وسیله‌ی مبادله‌ی سایر کالاها باشد، خود یک کالاست و قوانین عرضه و تقاضا در مورد آن ساری و جاری است. از این رو پول داخلی و ارز نیز مانند هر کالای دیگری با افزایش تقاضا برای آن، گران می‌شود و در صورت افزایش عرضه در بازار، ارزان می‌شود.

از این رو فارغ از اینکه نرخ برابری پول ملی هر کشور با ارزهای دیگر با کدام یک از روش‌های موجود محاسبه می‌شود، این قاعده‌ی کلی در مورد آن صادق است که با بالا رفتن میزان تقاضا برای یک ارز خاص در صورت ثابت ماندن میزان عرضه‌ی آن در بازار خواه از سوی دولت و خواه توسط سایر عرضه کنندگان، نرخ برابری ارز در برابر پول ملی، افزایش می‌یابد و بر عکس.

با این توضیح مختصر می‌توان به بررسی میزان تقاضا و عرضه‌ی ارز به‌خصوص دلار در بازار ایران پرداخت و بررسی کرد که آیا تغییر معناداری در میزان عرضه و تقاضا در بازار به‌وجود آمده است که در پی آن شاهد چنین نوساناتی در قیمت باشیم یا خیر؟ مسئله‌ی بعدی نیز این است که در صورت ایجاد تغییر در نقطه‌ی تعادل عرضه وتقاضا، سهم اثرگذاری این تغییر در قیمت ارز چه مقدار باید باشد؟

تقاضای ارز

همان‌گونه که در متون تئوریک اقتصاد عنوان شده، ارز از 3 ناحیه مورد تقاضا واقع می‌شود: «سرمایه‌گذاری در خارج، واردات و مسافرت.» به عبارت دیگر سرمایه‌گذاران ایرانی در خارج از کشور، واردات کنندگان و مسافران متقاضی ارز هستند. از این رو برای یافتن این پاسخ که آیا تغییر معناداری در میزان تقاضای ارز طی یک سال گذشته به‌وجود آمده یا نه، باید این 3 حوزه را بررسی کنیم.

بنا بر تازه‌ترین آمارهای ارائه شده از سوی گمرک، در 3 ماه سال جاری حدود 9 میلیارد دلار کالاهای غیرنفتی البته با احتساب میعانات گازی و پتروشیمی صادر و بیش از 12 میلیارد دلار کالا وارد شده است. گزارش گمرک حاکی از این است که میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی، بدون احتساب میعانات گازی طی 3 ماه نخست سال 1391، به مقدار 15 هزار و 701 تن و به ارزش 6 میلیارد و 766 میلیون دلار بوده است که نسبت به سال قبل، از نظر وزن 4.14 درصد و از نظر ارزش دلاری 9.99درصد کاهش داشته است.

واردات کشور، طی 3 ماه نخست سال 1391، به میزان 9 هزار و 275 تن، به ارزش 12میلیارد و 543 میلیون دلار بوده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن، از نظر وزن 13 درصد افزایش و از نظر ارزش 8.79درصد کاهش داشته است.

به این ترتیب، مقایسه‌ی میزان واردات و صادرات کشور نشان می‌دهد که در بهار 91 تراز بازرگانی کشور منفی بوده است. براساس نتایج حاصل از آمار گمرک ایران، ارزش صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی، بدون احتساب میعانات گازی، طی 3ماه نخست سال 1391، حدود 7 میلیارد دلار و ارزش کل واردات نیز در این مدت، نزدیک به 12.5میلیارد دلار بوده است که با مقایسه‌ی این ارقام، تراز بازرگانی خارجی ایران طی 3ماه نخست سال 1391 با کسری بیش‌از 5 میلیارد دلار مواجه بوده است.

در این مدت واردات 64.96درصد از ارزش کل مبادلات خارجی کشور را به خود اختصاص داده است. این نسبت در مدت مشابه سال قبل 64.65درصد بوده است. در این مدت، تراز بازرگانی خارجی کشور (بدون احتساب نفت، گاز و خدمات) با 84 کشور دنیا، منفی و با 83 کشور دیگر مثبت بوده است. 26 میلیون و 585 هزار تن کالا به ارزش 44 میلیارد و 726 میلیون دلار وارد کشور شده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزن 22 درصد و از حیث ارزش 5.75 درصد کاهش داشته است.

بنا به گفته‌های غیر رسمی، بازار ایران روزانه به 200 میلیون دلار ارز نیاز دارد، حال اگر این 2میلیارد دلار تقاضای افزایش یافته از ناحیه‌ی قاچاق کالا را بر 9 ماه ابتدایی سال سرشکن کنیم به عددی در حدود 200 میلیون دلار می‌رسیم

همان‌گونه که از آمارهای گمرک بر می‌آید و مقایسه‌ی ارزش واردات نشان می‌دهد، اگرچه تراز تجاری کشوری در این مدت منفی بوده یعنی میزان ارز وارد شده در مقایسه با ارز صادر شده کمتر بوده است اما ارزش واردات انجام شده در کل نسبت به مدت مشابه سال قبل، کاهش نشان می‌دهد و این یعنی تقاضای کمتر برای ارز در بازار، البته تقاضایی از جنس واقعی؛ به عبارت دیگر در سال جاری تقاضا برای ارز در حوزه‌های دلار و یورو از ناحیه‌ی واردکنندگان نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته است ولی جالب اینجاست که بانک مرکزی طی همین مدت حدود 72 میلیارد دلار به بازار ارز تزریق کرده است.

میزان و ارزش صادرات طی 3 ماه نخست سال 91
شرح
3 ماه نخست 1391
3 ماه نخست 1390
درصد تغییرات نسبه به مدت مشابه سال قبل
وزن
هزار تن
سهم
ارزش
میلیون دلار
سهم
وزن
هزار تن
سهم
ارزش
میلیون دلار
سهم
وزن
دلار
میعانات گازی
2.162
12.1
2.158
24.18
3.415
17.25
3.227
30.03
36.68-
32.11-
محصولات پتروشیمی
3.450
19.31
2.304
25.82
5.992
30.27
4.006
37.29
42.43-
42.48-
سایر کالاها
12.251
68.58
4.463
50
10.388
52.48
3.511
32.68
17.94
27.7
جمع
17.864
100
8.952
100
19.759
100
10.744
100
9.76-
16.94-

ارز مسافرتی

یکی دیگر از موارد تقاضای ارز در بازار، تقاضای ارز از سوی مسافران است. طبیعی است که مسافران برای سفر به خارج به ارز و عمدتاً دلار نیاز دارند، از این رو تغییر در میزان تقاضای ارز مسافرتی می‌تواند یکی دیگر از علل افزایش تقاضای ارز باشد. معاون ارزی سابق بانک مرکزی در این مورد می‌گوید: «بنا بر آمارهای موجود در سال به حدود 7 میلیارد دلار ارز مسافرتی نیاز داریم که طی 2 سال اخیر در این میزان تغییر چشم‌گیر و خاصی مشاهده نشده است.» (لطفاً منبع ذکر گردد. این صحبت در کجا و چه تاریخی نقل شده است؟) در مورد سرمایه‌گذاری در خارج از کشور نیز آمار مشخصی وجود ندارد ولی بعید به نظر می‌رسد که در شرایط کنونی این مسئله، موضوعیتی در میزان تقاضا برای ارز داشته باشد.

واقعیتی به نام تقاضای غیر رسمی

از کنار هم قرار دادن این اعداد و ارقام و سخنان مقام‌های اقتصادی کشور که میزان ارز تزریق شده به بازار را بسیار بیشتر از میزان نیاز واقعی عنوان می‌کنند، به عنوان نمونه رئیس کل بانک مرکزی می‌گوید:

«در سال 89 حدود 24 میلیارد دلار بیش از نیاز بازار، ارز توزیع شده است»

بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که فاصله‌ی میان نیاز واقعی برای ارز و میزان عرضه شده را نیازهایی پر می‌کنند که با تعابیر مختلفی از جمله نیاز کاذب یا غیر رسمی می‌توان از آن‌ها یاد کرد.

قاچاق، نیاز واقعی اما غیر رسمی

یکی از مصادیق این نیازها، دلار مورد نیاز برای قاچاق است. این قاچاق البته شامل 2 دسته از کالاها می‌شود؛ کالاهی ممنوع مانند مواد مخدر، مشروبات الکلی و.... کالاهایی که وارداتشان به کشور ممنوع نیست ولی از مبادی غیر قانونی و به صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند. طبعاً ذات غیر قانونی بودن این نیاز امکان ارائه‌ی آمار تفکیک شده را نمی‌دهد. در این رابطه تنها می‌توان به آمار کلی که از سوی مسئولان ارائه می‌شود، استناد کرد. در همین رابطه معاون اول رئیس‌جمهور چندی پیش گفت:

«آمار فعلی قاچاق به کشور حدود 16 میلیارد دلار است که این رقم در مدت مشابه سال گذشته حدود 14 میلیارد دلار بوده است.»

البته ظاهراً این رقم در سال 87 به حدود 19 میلیارد هم رسیده بود. از این رو به اولین عامل افزایش تقاضا برای ارز پی می‌بریم؛ افزایش 2 میلیارد دلاری قاچاق به کشور. اما سهم این تقاضا در بازار چقدر است؟

بنا به گفته‌های غیر رسمی، بازار ایران روزانه به 200 میلیون دلار ارز نیاز دارد، حال اگر این 2میلیارد دلار تقاضای افزایش یافته از ناحیه‌ی قاچاق کالا را بر 9 ماه ابتدایی سال سرشکن کنیم به عددی در حدود 200 میلیون دلار می‌رسیم یعنی کل نیاز افزایش یافته در یک ماه معادل تقاضای یک روز بازار ارز است که طبیعتاً نمی‌تواند تأثیر چندانی در قیمت داشته باشد.

به دنبال نیازهای غیر واقعی

مجموعه محاسبات و بررسی‌های انجام گرفته تا به حال نشان می‌دهد که در میزان نیاز واقعی برای ارز نه تنها شاهد افزایش نبوده‌ایم بلکه با کاهش نیز مواجه هستیم. میزان تقاضای غیر رسمی هم که چندان زیاد نبود که بتوان نقشی برای آن قائل شد. از این رو تنها عامل باقی مانده، تغییر در تقاضای غیر واقعی و کاذب است. به نظر می‌رسد این تقاضا خلاف آنچه در ابتدا به نظر می‌آمد، نقش و تأثیر عمده‌ای در افزایش قیمت ارز و نوسان آن ایفا می‌کند. اما عامل پیدایش یا تقویت این نیاز کاذب چیست؟

کارشناسان در تشریح علل پیدایش یا تقویت این نیاز کاذب، سهم افزایش شدید نقدینگی آن هم از نوع سرگردان آن را بسیار عمده می‌دانند. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که حجم نقدینگی در سال‌های اخیر از افزایش بی‌قاعده و چشم‌گیری برخوردار بوده است.

بنا بر آمارهای رسمی، حجم نقدینگی از حدود 92هزار میلیارد تومان در سال 84 به حدود 340میلیارد تومان در سال جاری افزایش یافته است یعنی رشدی حدود 3.5برابر. طبیعی است که این نقدینگی بالا در شرایطی که مانند شرایط سال‌های اخیر اقتصاد ایران همواره به دنبال راهی برای حفظ ارزش خود خواهد بود چرا که افزایش پایه‌ی پولی که خود از عوامل افزایش نقدینگی است به تورم افسار گسیخته‌ای دامن می‌زند که روز به روز از قدرت خرید و ارزش دارایی‌های نقدی جامعه کم می‌کند؛ از این رو عقل معاش حکم می‌کند تا به هر ترتیب ممکن از کاهش ارزش دارایی‌ها جلوگیری شود.

در چنین شرایطی کاهش امید جامعه به کسب بازدهی مناسب از سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد اقتصاد، کاهش جذابیت بازار پول یعنی سپرده‌گذاری در بانک‌ها و خرید اوراق مشارکت در نتیجه سیاست‌های پولی ابلاغ شده از سوی شورای پول و جذاب نبودن بازار سرمایه، ناخودآگاه نقدینگی را به سمت رفتارهای دلال گونه و سفته بازی غیر رسمی هدایت می‌کند.(*)

*سروش صاحب‌فصول؛ کارشناس مسائل اقتصاد