به گزارش صدای دانشجو به نقل از  «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در گفت‌و‌گو با دکترغلامرضا جمشیدی‌ها، دانشیار دانشگاه و رئیس سابق دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، به بررسی روند انجام یک رساله و نحوه تعامل دانشجو با اساتید خود برای ارائه یک پایان نامه خوب پرداخته‌ایم.

دانشجوی تحصیلات تکمیلی چگونه باید از ابتدای تحصیل حوزه تخصصی خود را در تعیین عنوان رساله‌اش انتخاب کند؟
ببینید انتخاب موضوع یکی از مراحل مهم و حساس کار دانشجوی ارشد است به دلیل اینکه هیچ تجربه‌ای از قبل در این زمینه ندارد. البته در خصوص برخی از دانشجو‌ها این دشواری بیشتر است. البته در گذشته که تعداد دانشجوهای کار‌شناسی کمتر بود یا حداقل، من می‌توانم بگویم که در مورد رشته جامعه‌شناسی این گونه بود که تمام دانشجویان کار‌شناسی باید یک پایان نامه در پایان تحصیلشان ارائه می‌دادند.

من خودم هم در آن مقطع چنین کاری انجام دادم و این به این معناست که به هر حال من در دوره کار‌شناسی یک تجربه‌ای در این زمینه کسب کردم، خب این یک بنای فکری محسوب می‌شود؛ اما زمانی که دانشجو در دوره لیسانس هیچ بنای فکری را تجربه نکرده مشخص است که در دوره ارشد که اولین تجربه اوست، کار خیلی دشوار است؛ چون باید از بین موضوعات متعددی که وجود دارد یک موضوع را انتخاب کند.

بنابراین حساس ترین و مهم‌ترین و سرنوشت ساز‌ترین مسئله، انتخاب موضوع است. از طرفی ارائه پایان نامه حائز اهمیت است؛ چرا که در مورد آموزش، دانشجو سر کلاس می‌رود، استاد درس، جزوه و کتاب می‌دهد، در ‌‌نهایت هم دانشجو نمره می‌گیرد؛ اما آنچه که هست حاصل این تحصیلات در یک پایان نامه، منسجم و گردآوری می‌شود که نشان دهنده توانمندی‌های متعدد یک دانشجوست. هم به لحاظ انتخاب موضوع، هم نگارش و هم روش و درگیری‌های فکری. بنابراین می‌خواهم بگویم که انتخاب موضوع کار بسیار مهمی است که استاد راهنما، دانشکده و گروه می‌توانند به دانشجو کمک کنند.

این مسیر از مقطع ارشد به دکتری چگونه انجام می‌گیرد و چه تفاوت و شباهتی بین مقطع دکتری با کار‌شناسی ارشد در انتخاب موضوع رساله هست؟
البته این دو می‌توانند مکمل یکدیگر باشند و این امر بستگی به گروه آموزشی دارد که دانشجو در آن درس می‌خواند. اما به هر صورت پژوهش پایان نامه در مقطع کار‌شناسی ارشد با پژوهش رساله در مقطع دکترا قدری تفاوت دارد. خب امروزه در ایران به ویژه به دلیل گسترش کمی آموزش عالی و افزایش زیاد دانشجویان از اهمیت و کیفیت پژوهشی کار‌شناسی ارشد تا حدودی می‌توان گفت کاسته شده است و‌‌ همان طور که گفتم، چون در کار‌شناسی ما پایان نامه نداریم، پایان نامه ارشد به عنوان یک تمرین و تجربه پژوهشی برای دانشجوست که طی آن مهارت‌های پژوهشی در وی تا حدودی به فعل می‌رسد. اما رساله دکترا صرفا یک تمرین و تجربه نیست و انتظار دانش افزایی می‌رود، از طرفی هم دوران رساله دکتری به دلیل مدت زمان بیش تری که نیاز دارد و صرف می‌شود نزدیکی بیشتری بین استاد و دانشجو و کسب تجربیات بیشتر می‌انجامد. خوب است که از دانشی هم که در پایان نامه ارشد کسب می‌شود بتوان در دکتری استفاده کرد.

برای مثال من برای ارشد یک کار میدانی در خصوص نهضت سوادآموزی انجام دادم و در دوره دکترا نتوانستم از این دانشی که در آن دوره اندوخته بودم استفاده کنم یعنی دانشم را کنار گذاشتم و یک مسیر دیگر را رفتم اما خیلی بهتر بود اگر با همکاری گروهم می‌توانستم مسیر دیگری را طی کنم.

استفاده دانشجو از استاد راهنما و استاد مشاور بر اساس چه مکانیزمی است؟
این بر اساس آیین نامه هر گروه است. هر گروهی برای خود یک آیین نامه داخلی دارد که یا مصوبات بالا دستی است یا بر اساس عرف است. هر استادی با توجه به تخصص و درسی که تدریس می‌کند، می‌تواند پایان نامه‌ای را بپذیرد. یعنی در واقع باید در حوزه کاری او باشد. البته این مورد در خصوص تمام دانشجویان صدق نمی‌کند. به عبارت دیگر هستند دانشجویان توانمندی که بدون نیاز به استاد راهنما کار خود را به ثمر رسانده‌اند؛ اما به هر حال هدایتگر رساله در فرایند تحقیق، استاد راهنماست. استاد مشاور هم گاهی نقش کمرنگ تری دارد، به ویژه در مواقعی که انتخاب یک استاد مشاور نه به دلیل نیاز واقعی بلکه به دلیل مقررات آموزشی است. گاهی هم برای یک رساله نیاز به دو تخصص هست که در این موارد، استاد مشاور به دلیل تخصص ویژه‌اش که متفاوت از استاد راهنماست انتخاب می‌شود و نقش وی در مواردی که به حوزه تخصصش مربوط می‌شود پررنگ است.

نوع تعامل دانشجو با استاد در هدایت و راهنمایی موضوع پایان نامه به چه شیوه‌ای باید باشد؟
ایده آل این است که رابطه دوستانه، صمیمی و نزدیک باشد؛ اما معمولا در برخی موارد این طور است و در برخی موارد هم این طور نیست. به هر حال اصل بر این است که این تعامل آنقدر باشد که دانشجو راحت با استاد در تعامل باشد. البته در حال حاضر آنقدر پایان نامه‌ها زیاد است که متاسفانه کسی به این کار‌ها نمی‌رسد و اهمیت نمی‌دهد. اینقدر دانشجو در دانشگاه آزاد و دولتی و... زیاد و پایان نامه هم زیاد است که می‌توان گفت استاد به دلیل در دست داشتن چند پایان نامه نمی‌رسد تمام آن‌ها را به خوبی مطالعه کند و یا روی تمام آن‌ها تمرکز داشته باشد.

به هر صورت رابطه استاد راهنما و مشاور و دانشجو گاهی به رابطه‌ای دوستانه تبدیل می‌شود و گاهی به رابطه‌ای خشک، بی‌روح و از روی تکلیف. وظیفه استاد راهنما پشتیبانی از دانشجوست. این پشتیبانی در واقع‌‌ همان کنترل کیفیت است. یعنی اطمینان حاصل کند که دانشجو در مسیر درستی حرکت می‌کند و پژوهشی که انجام می‌دهد با کیفیت خوبی پیش رفته است. البته هستند اساتیدی که به‌‌ همان دلیلی که مطرح کردم خود را چندان در قبال شکست یا موفقیت تمام دانشجویان نمی‌توانند مسئول بدانند و البته هستند اساتیدی که مدام خواهان کار بیشتر و بیشترند.

آسیب های رابطه خشک و از سر تکلیف چه مواردی است؟
رابطه و تعامل باید صمیمانه باشد؛ چرا که در غیر این صورت دانشجو با نگرانی از واکنش استاد راهنما، به جای طرح نواقص کار خود، آن‌ها را از استادش پنهان می‌کند و این مشکل آفرین خواهد بود. گاهی نیز دانشجو برای انجام پژوهش نیازمند ابزار و منابعی است که تهیه و تدارک آن‌ها به عهده دانشگاه است و استاد راهنما موظف است که اطمینان حاصل کند تا آنجا که در توان دانشگاه است این امکانات در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد.

البته عرف و مصوبات در دانشگاه‌ها و رشته‌های مختلف، متفاوت است. هر دانشگاهی در نتیجه سال‌ها فعالیت دارای یک سنت نسبتا جا افتاده است که ممکن است قدری متفاوت از سایر دانشگاه‌ها باشد. دانشجوی زیرک باید از طریق ارتباط با دانشجویان سال‌های قبل و نیز اساتید خود به آگاهی مطلوبی از این سنت‌ها دست یابد تا بتواند روابطش با اساتید راهنما و مشاور را به نحو مناسب مدیریت کند.

دانشجو برای رفع چه مشکلاتی در زمینه پایان نامه باید به استاد راهنما یا مشاور مراجعه کند؟
بستگی به دانشجو و موضوع دارد. ممکن است که یک دانشجو‌‌ همان طور که گفتم اصلا به استاد راهنما مراجعه نکند چون یک سری توانمندی‌هایی دارد. اما دانشجویی نیز هست که ذهنیات منظمی ندارد و باید دائم از استاد راهنما کمک بگیرد. این‌ها موردی است؛ یعنی قاعده و قانونی ندارد که بگوییم همه این طورند. ممکن است یک دانشجو این استعداد و توانایی را داشته باشد که خیلی راحت موضوع را می‌نویسد، مطالب را جمع آوری می‌کند، تنظیم و تحلیل می‌کند و ارائه می‌دهد. توانمندی‌های شخصی خیلی موثر است. از طرف دیگر دانشجو باید بداند که پایان نامه، پروژه‌ای است که مالک و مدیرش خود وی است. گرچه استاد راهنما باید در زمینه موضوع پایان نامه تخصص نسبی داشته باشد. استاد راهنما بیشتر سعی می‌کند سرنخ در اختیار دانشجو قرار دهد نه پاسخ و راه حل آماده. منظورم از این گفته این نیست که از دانشجو انتظار می‌رود خود راه حل مورد نیازش را بیابد. منظور این است که استاد راهنما باید احساس کند که خود دانشجو پیشگام حل مسئله است و پیش از آنکه به وی مراجعه کند در خصوص مسئله به حد کافی اندیشیده و تلاش کرده است.

ایراداتی که دانشجویان یا اساتید راهنما و مشاور در مسیر انجام و هدایت یک پایان نامه با آن مواجه می‌شوند، چیست؟
اصل یک پایان نامه فرم و ساختار است که مثلا باید مقدمه و طرح مسئله داشته باشد، سؤالات تحقیق مشخص و چارچوب عملی و نظری معلوم باشد که شاید در این موارد ایراداتی دانشجویان داشته باشند؛ اما در جمع آوری اطلاعات، سختی کمتر است. تنظیم و توازن و همسانی در ارائه نتیجه تحقیق کمی دشوار است. بنابراین باید دانشجو برای کارش یک چارچوب نظریه پیدا کند که بتواند از عهده آن برآید.

همچنین در طول انجام پایان نامه، مواردی ممکن است پیش بیاید که استاد و دانشجو بر سر مسئله‌ای یا تصمیمی در ارتباط با پایان نامه اختلاف نظر دارند. برخی از این اختلاف نظر‌ها به راحتی قابل رفع هستند به ویژه در مواردی که اختلاف نظر علمی است، می‌توان آن را با مراجعه به منابع علمی بر طرف کرد. اما‌گاه اختلاف نظر ناشی از تجربه و یا تفاوت دیدگاه است که این مخالفت می‌تواند به تیره شدن روابط استاد و دانشجو منجر شود. بنابراین در این موارد بهتر است که هر دو این فرصت را داشته باشند که درباره دیدگاه‌های یکدیگر تامل کنند و به تصمیم بهتری برسند. البته دیده شده که گاهی نیز اختلاف نظر میان استاد راهنما و استاد مشاور هست که برای رفع این مسئله هم بهتر است که جلسات با حضور هر دو استاد تشکیل شود تا اگر اختلاف نظری میان آن‌ها وجود دارد، به طور مستقیم با گفتمان میان خود آن‌ها برطرف شود. بهتر است که بنای فکری هر سه با هم سازگار باشد چرا که در غیر این صورت نه دانشجو و نه استادان راهنما و مشاور انگیزه‌ای برای کار مفید و علمی در پایان نامه ندارند در واقع پایان نامه نوعی رفع تکلیف می‌شود.

* گفتگو از زهرا کریمی