هنر ازمهم‌ترين و سرراست‌ترين تجليات سنت و اعتقادات است.چراکه زندگي انسان محصوردر صور است. بنابراين براي تعالي روح انسان بايد جهان او با صوري احاطه شود که يادآور عالم ملکوت است و در اين بين معماري مي‌تواند روشن‌ترين چراغ هدايت باشد. معماري در فرايند شکل‌دادن به فضا، به مقتضاي سنت‌ها و ارزش‌ها و فرهنگ مردم، به‌وجود مي‌آيد؛ پس معماري هرفرهنگ و تمدني در درجه‌ي اول به جهان‌بيني آن تمدن متکي است. ازاين‌روست که در آثار معماري، ميان بناي ساخته‌شده و اعتقادات سازندگان آن پيوندي جدا نشدني وجود دارد.گرچه معماري اسلامي در قلمرو گسترده‌ي اسلام سبک‌هاي متفاوتي را دنبال کرده است، ولي روح مشترکي دارد که از وحدت ديدگاه‌هاي فلسفي وعرفاني و ايمان خالص هنرمندان سرچشمه مي‌گيرد. اين معماري بر فيض و برکت صادرشده، متکي برکلام وحي است.هنرمند مسلمان هرگزبا انگيزه‌ي مادي يا ارضاي حس زيبايي شناسي اثر هنري را خلق نمي‌کند، بلکه همواره مي‌کوشد تا با رازورمز و کنايه متعالي‌ترين حقايق خلقت را در قالب‌هاي مادي به‌نمايش بگذارد. معماري اسلامي ويژگي واحدي دارد که آن را از معماري فرهنگ‌هاي ديگر متمايز مي‌کند. اين ويژگي هماهنگي با طبيعت، تواضع و درون‌نگري و از همه مهم‌تر وحدت است. اين هنر به شيوه‌اي خيره‌کننده وحدت الهي، وابستگي همه چيز به خداي يگانه، فناپذيري جهان و کيفيات مثبت وجود عالم هستي يا آفرينش را نشان مي‌دهد. خلقتي که قرآن در باره‌ي آن مي‌فرمايد: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً» ، پروردگارا اين دستگاه باعظمت را بيهوده نيافريدي. معماري اسلامي نتيجه‌ي تجلي وحدت در ساحت کثرت است.زيرا اصول عام وشامل معماري اسلامي از معماري خانه خدا يعني مسجد به منزله مادر ابنيه اسلامي ناشي شده است و بر کليه‌ي بناهاي فرهنگي،اجتماعي،سياسي و حتي مسکوني علي رغم تکثر وتنوع آن ها شمول دارد.چرا که بنابرتعاليم قرآن کريم،کمال حقيقي انسان،يعني هدف خلقت او پرستش و عبادت خالصانه‌ي خداي متعال مي‌باشد:«وما خلقت الجن الانس الا ليعبدون» ومهم‌ترين ومقدس‌ترين عبادت‌گاه فردي واجتماعي مسلمانان مسجد است.

گنبدمسجد در عين حال که به مثابه‌ي سقفي فضاي درون را از گرماوسرما حفظ مي‌کند،نماد گنبدآسمان و مرکزآن نماد محور جهان به شمار مي‌رود که تمام مراتب‌وجود را درعالم‌هستي با پروردگاريکتا مربوط مي‌سازد.خطوط اسليمي پيچيده ونقوش هندسي به مرکزطاق قدسي ختم مي‌شوند؛چشم به هرجايي که مي‌نگرد،در نهايت به راس طاق دوخته مي‌شودکه تجلي‌گر وحدت وجود است.

نورمطلق هستي الله تبارک و تعالي است«الله نورالسماوات والارض»  در معماري اسلامي نور،نمودي بارز دارد؛ايوان‌ها و رواق‌هاي بسياري از مساجد ايراني تبلورنور و شفافيت هستند.نور امکان ظهور ساختمان هاي يکدست سفيدکه منعکس کننده‌ي پاکي و محو کثرات در پيشگاه خداي واحد به حکم«لا اله الا الله»هستند،را فراهم مي‌سازد ودر عين حال استفاده از بناهايي رنگارنگ که تجلي حالات بهشتي در زمين است را ميسر مي‌کند. نورسفيد نمادهستي مطلق است ونورهاي ديگر از تابش اين نورحاصل مي‌شوند که نماد وحدت در کثرت ووابستگي کثرت به وحدت است.

هم‌چنين هنراسلامي در وحدت و هماهنگي بي‌نظيري با طبيعت قرار دارد.معماري اسلامي از نور وسايه،از گرما و سرما،از باد وخواص آيروديناميک آن،از خاک و جنبه‌ي عايق کنندگي آن ونيز ويژگي‌هاي محافظت‌کنندگي‌‌اش در مقابل آب،باد وآتش  استفاده‌ي کاملي به عمل مي‌آورد.از همه مهم‌تر،آب با معماري اسلامي رابطه اي تنگاتنگ دارد چرا که آب تنها عامل مادي است که حضور آن براي عبادت انسان الزامي مي‌باشد.حضورآب در معماري‌اسلامي به شکل حوض علاوه بر تطهير مسلمين موجب خنک شدن  و پاکيزگي فضا نيز مي شود و با انعکاس صورت آسمان ( يا فضاي داخلي گنبد ) بر زمين ، عرش ملکوت را تجلي مي‌دهد. لذا آبي که مظهر پاکي و روشنايي است در مسجد که پاک‌ترين فضاهاست لطافت حيات را تداعي مي‌کند.

وحدت معماري اسلامي نه فقط به وحدت عالم هستي وبالاتر ازآن وحدت الهي مربوط است،بلکه با وحدت زندگي فرد وجامعه نيز ارتباط دارد.اسلام با واردنمودن مذهب در تمام عرصه‌هاي زندگي جامعيتي خلق مي‌کند که در معماري آن متجلي است. مسجد دريک شهر اسلامي صرفا مرکز فعاليت‌هاي مذهبي نيست، بلکه دربردارنده‌ي فعاليت‌هاي فرهنگي،اجتماعي،سياسي و تا حدي اقتصادي نيزهست.فضاي کل شهرهم باحضور«کلمة الله»که به دفعات در طول روز با سردادن نداي اذان و تلاوت قرآن کريم از مناره‌هاي مساجدشهر به گوش مي‌رسد،پاکي و تقدس مي‌يابد و نوراني مي‌گردد.

هنرمندان مسلمان توانسته‌اند با بهره‌گيري از عرفان عميق اسلامي و الهام‌گرفتن از معنويت ديني و براساس توحيد و يگانگي ذات مقدس پروردگار، باشکوه‌ترين آثار هنري را بيافرينند که نشان از عظمت تمدن و فرهنگ اسلامي است و تقريبا در همه‌جا جلوه دارد.فرهنگي قوي،فراگير و مسالمت‌آميز که مي‌تواند مرزهاي زمان و مکان را درنوردد وبا همه‌ي مخاطبين و معتقدين خود،رابطه‌اي عميق و بروني برقرار نمايد.

فاطمه الیاسی ؛ دانشجو  معماری دانشگاه بوعلی سینا