به گزارش خبرنگار صدای دانشجو؛ در همین خصوص مسعود ابراهیمی در یادداشتی به این مسئله پرداخته است:

همگانی و اجباری شدن خدمت سربازی، نخستین بار پس از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه و با تصویب کنوانسیون ۲۳ اوت ۱۷۹۳ مطرح شد. این کنوانسیون و پس از آن به راه افتادن موج ناسیونالیسم، کشور‌ها را بنا به ضرورت حفظ مرز‌ها و تأمین امنیت ملی، به سوی همگانی و اجباری کردن خدمت سربازی کشاند. در ایران نیز، نخستین گام‌ها به سوی اجباری شدن سربازی در زمان صدارت امیرکبیر برداشته شد. اما هنوز خبری از همگانی شدن آن نبود و سربازی رفتن نوعی مالیات محسوب می‌شد. در این الگو، سربازگیری متناسب با تراکم جمعیت و بر مبنای میزان تولیدات کشاورزی انجام می‌گرفت. طوری که کشاورزان به میزان سهم خود از مالیات آب و خاک، جوانانی از روستا را برای گذراندن خدمت سربازی، به حکومت معرفی می‌کردند؛ جوانانی که اغلب به کشاورزی میلی نداشتند یا اصطلاحا برای این کار ساخته نشده بودند. اما الحاق همگانی شدن به اجباری بودن سربازی، با اصرارهای رضا خان – در زمانی که وزیر جنگ قاجار بود - و تصویب مجلس شورای ملی صورت گرفت. از این زمان تا پیروزی انقلاب اسلامی، هیچگاه از نگاه منفی و بی‌انگیزگی مردم ایران نسبت به این پدیده کاسته نشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علیرغم همه فرهنگ سازی مبنی بر ارزش بخشیدن به خدمت سربازی و مطرح نمودن جایگاه والای برقراری امنیت و آرامش برای خلق خدا در احادیث معصومین(ع)، هیچ‌گاه آن نگاه منفی و چالشی نسبت به خدمت سربازی از ذهن مردم نرفت و همچنان ادامه دارد.

موضع گیری‌های مردم نسبت به خدمت سربازی نشان می‌دهد که اکثریت قریب به اتفاق آنان با خدمت نمودن به کشورشان هیچ زاویه‌ای ندارند، اما بر این باورند که در مدل فعلی برای گذراندن خدمت سربازی، باید اصلاحاتی انجام گیرد. مسئله‌ای که در سالهای اخیر هم به لحاظ کمی و هم از حیث کیفی مورد توجه نهادهای مختلف، از جمله نهادهای نظامی و انتظامی، مجلس شورای اسلامی و نظریه پردازان متعدد قرار گرفته است.

پر رنگ شدن نقش ادوات نوین نظامی نسبت به نیروی انسانی، آثار منفی روحی-روانی مدل فعلی خدمت سربازی بر پسران – چه قبل از رفتن سربازی و چه در حین آن – و آثار تبعی (غیر مستقیم) آن بر مقوله ازدواج، جمعیت و از دست رفتن استعداد‌ها از عمده علل بروز انتقادات مبنی اصلاح خدمت سربازی می‌باشد که در ادامه به بررسی مهم‌ترین آن‌ها پرداخته‌ایم.

در حال حاضر بسیاری از کشور‌ها، به ویژه کشورهای توسعه یافته با مطالعات دقیق بر روی هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی سبک سنتی سربازی و مقایسه این روش با سبک‌های نوین، به اینواقعیت رسیده‌اند که تاریخ مصرف سربازان وظیفه‌ای که صرفا به مأموریت‌های خدماتی و نگهبانی و غیرتخصصی می‌پردازند، گذشته است.
امروزه بکارگیری ادوات نوین و پیچیده شدن امور نظامی و انتظامی، نیرویی را می‌طلبد که به طور تخصصی آموزش دیده باشد تا بتوان به شکلی کارآمد از توانایی‌هایی آنان بهره برداری کرد. در یک کلام اگرچه نیروی انسانی به عنوان اداره کننده ادوات نظامی، هنوز نقشی درجه یکی دارد، اما نه مثل گذشته. امروزه «سرباز حرفه‌ای» مطرح است که قطعا طی ۱۸ یا ۲۴ ماه قابل تعلیم دادن نیست. یک تحلیلگر بلژیکی عضو مرکز مطالعات سیاسی اروپا می‌گوید: «سلاح‌های جدید نظامی، فقط توسط سربازان حرفه‌ای کاربرد پیدا خواهد کرد و نه سربازان وظیفه‌ای که فقط قرار است به مدت یک سال یا کمتر خدمت کنند.»

مدل فعلی به گونه‌ای نیست که به معنای واقعی کلمه جوانان را متناسب با تحصیلات و استعداد‌هایشان به کار گیرد. در نشستی تخصصی در خصوص «وضعیت فعلی سربازی و شرایط مطلوب آینده» که با حضور تعدادی از مقامات نظامی و انتظامی و صاحبنظران در فروردین سال جاری و در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برگزار شد، احمدی معین کار‌شناس گروه امنیتی-دفاعی این مرکز، در پایان با جمع بندی مباحث مطرح شده، در بیان ضعف‌های روند فعلی خدمت سربازی، «بهره وری پایین سرباز‌ها» را به عنوان یکی از این ضعف‌ها بیان می‌کند.

توجه به تحصیلات، استعداد‌ها، ویژگی‌های فیزیکی و روحیات واجدین شرایط برای خدمت سربازی و بکارگیری آنان متناسب با مولفه‌های مذکور در قدم نخست و تجمیع دوره خدمت سربازی با سیستم کارآموزی و کارورزی که برای تعداد قابل توجهی از رشته‌های تحصیلی تعریف شده است، به عنوان گام دوم می‌تواند انگیزه‌ها برای خدمت سربازی را دو چندان کند.

برای مثال در حال حاضر شرط شرکت در آزمون وکالت برای فارغ التحصیلان رشته‌های دانشگاهی مرتبط، منوط به داشتن کارت معافیت دائم یا پایان خدمت است. اما گذراندن سربازی و قبولی در آزمون وکالت، به هیچ عنوان به معنای ورود به بازار کار نخواهد بود. شخص در صورت قبولی در این آزمون باید به مدت ۱۸ ماه به عنوان کارآموز در یکی از دفا‌تر وکالت حاضر شده و حضور در انواع دادگاه‌های حقوقی و کیفری را تجربه و حداقل حقوق دریافت کند. یعنی یک فارغ التحصیل رشته حقوق باید ۴۲ ماه بعد از اخذ مدرک خود – حدودا ۲۶ سالگی - وارد بازار کار شود و این در شرایطی است که داشتن شغل به عنوان مقدمه ازدواج مطرح است. اما می‌توان طوری طراحی و برنامه ریزی کرد که شخص ابتدا آزمون وکالت داده و در صورت قبولی این دوره ۱۸ ماهه را به طور سرباز و کارآموز در اختیار قوه قضائیه قرار گیرد و پس از این دوره هم گواهی پایان خدمت و هم گواهی اتمام کارآموزی را دریافت و مستقیم وارد بازار کار گردد. به این ترتیب شخص همزمان علاوه بر خدمت در حوزه تخصصی‌اش، تجربه کافی که‌‌ همان غرض از وضع کارآموزی است را نیز کسب نموده است.

البته باید این نکته را در نظر داشت که در کنار علمی-تخصصی شدن خدمت سربازی، ضروریات و حداقلهای لازم در شرایط جنگی نیز باید در قالب بخش عمومی سربازی آموزش داده شود. حسنی سعد، معاون همانگی ستاد کل نیروهای مسلح در این باره به این مضمون اشاره می‌دارد: «سرباز حرفه‌ای باید حدود ۱۰ تا ۱۵ سال آموزش ببیند. این بالا رفتن سن، او را تا حدودی محافظه کار می‌کند و جسارت و شجاعت یک جوان ۱۸ ساله را نمی‌توان در او دید. از همین روست که ما برای تحقق امنیت نیازمند آموزش جوانان هستیم‌ «. مدل مذکور با عنوان سربازی علمی-تخصصی شناخته می‌شود که یکی از هفت مدل پیشنهادی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی برای خدمت سربازی می‌باشد که این مرکز در شهریور ماه سال ۹۲ ارائه کرد. الگویی که موجب هدفمند شدن خدمت وظیفه عمومی می‌گردد.

حسن عباسی، کار‌شناس مسایل استراتژیک معتقد است روند فعلی حاکم بر خدمت سربازی، از جهاتی می‌تواند به عنوان یکی از موانع ازدواج و تبعا کاهش جمعیت محسوب شود که کاهش قدرت ملی را در پی خواهد داشت. زیرا تأخیر در ازدواج نیروی انسانی که یکی از مولفه‌های قدرت ملی است را به لحاظ جسمی و روحی دچار فرسودگی خواهد نمود و از جهت دیگر موجب کاهش جمعیت که از محصولات تاخیر در ازدواج است، می‌شود.

اما ارتباط این مسئله با خدمت سربازی چیست؟ مضمون نظریه حسن عباسی به این شرح است که پسران چنانچه در کنکور قبول نشوند، نهایتا پس از یک سال باید عازم خدمت سربازی شوند. اما دختران می‌توانند برای سالهای متوالی تلاش کرده و سرانجام وارد دانشگاه شوند. البته شاید گفته شود که پسران هم پس از سربازی قادرند مجددا در کنکور شرکت کنند، اما باید پذیرفت که پس از دو سال خدمت سربازی و دور افتادن از فضای درس و بحث، احتمال قبولی آن‌ها تا حد زیادی کاهش می‌یابد. نتیجه این وضعیت این می‌شود که هم اکنون ۶۵ درصد ورودی‌های دانشگاه را دختران تشکیل می‌دهند. از آنجا که در برابر این جمعیت ۶۵ درصدی، صرفا ۳۵ درصد پسر تحصیل کرده که از لحاظ سن و سال با هم در تناسب باشند وجود دارد، بنابراین ۳۰ درصد از دختران تحصیل کرده موفق به یافتن همسری که به لحاظ سن و تحصیلات هم کفوشان باشد، نخواهند شد. از سوی دیگر پسران که تحصیلات چندانی ندارند هم تمایلی به ازدواج با یک دختر تحصیل کرده ندارند.

این یک بعد ماجرا بود، بعد دیگر این است که با یکسان دانستن پسران و دختران برای کسب مشاغل، و با توجه به بیشتر بودن تعداد دختران فارغ التحصیل و ارزان‌تر تمام شدن به خدمت گرفتن بانوان در مشاغل گوناگون، فرصت‌های شغلی برای پسران که باید سرپرستی خانواده را عهده دار باشند، محدود می‌گردد. بنابراین کمبود شغل برای پسران عدم تمایل آنان برای ازدواج و نهایتا افزایش سن ازدواج، مجرد ماندن دائمی برخی جوانان – به ویژه دختران – و کاهش جمعیت را در پی خواهد داشت. این کار‌شناس مسایل استراتژیک بر این باور است، در شرایط فعلی که ستاد نیروهای مسلح حذف سربازی برای پسران را به مصلحت نمی‌داند، باید خدمت سربازی برای بانوان نیز متناسب با شرایطشان نظیر واگذاری امور خدماتی، اداری و آموزشی و خدمت نمودن در محل زندگی خانواده‌شان تعریف و در نظر گرفته شود. هدف وی از ارائه چنین مدلی برقراری تناسب بین پسران و دختران، در وارد شدن به دانشگاه‌ها و نهایتا کاهش سن ازدواج و افزایش جمعیت است.

درباره ارتباط سربازی با افزایش سن ازدواج و کاهش جمعیت، محمدحسن قدیری ابیانه ضمن پذیرش نظر عباسی در این باره، تلویجا پیشنهادی دیگر را مطرح می‌کند و آن در نظر گرفتن سهمیه ورود به دانشگاه برای پسرانی است که خدمت سربازیشان را گذرانده‌اند؛ نظیر آنچه برای خانواده معزز شهدا و ایثارگران در نظر گرفته می‌شود. این پیشنهاد هم جبران کننده دو سال مهجوریت پسران نسبت به فضای درس و بحث و کاهش ضریب بازدهی آنان در مطالعه مجدد مطالب برای دادن کنکور خواهد بود و باعث تقویت دیگر مدل پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که بر داوطلبانه بودن خدمت سربازی تاکید دارد، می‌گردد. مزیت دیگر این پیشنهاد این است که جوانان برای اینکه چهار سال دیر‌تر به خدمت سربازی بروند به هر دانشگاه و رشته‌ای تن نمی‌دهند و با این انگیزه به خدمت سربازی می‌روند. چون آن را عاملی برای تسهیل ورودشان به دانشگاه و تحصیل در رشته مورد نظرشان می‌دانند.

از مجموع هفت طرح مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، که عبارت‌اند الگو و مدل حاکم کنونی، سربازی حرفه‌ای، سربازی داوطلبی، سربازی علمی ـ تخصصی، خرید خدمت هدفمند، خدمت سربازی یک‌ساله در دوران صلح و الگوی تلفیقی، به نظر می‌رسد مناسب‌ترین مدل و الگو، آن است که محاسن آن‌ها را منهای معایبشان در بر بگیرد.