اصولا در تمامی برهه‌های تاریخی، مسأله تأمین امنیت برای هر کشور و جامعه‌ای از اهمیت والایی برخوردار بوده است و این مهم به ویژه با در نظر گرفتن مسائلی نظیر احتمال تهاجم نظامی بیگانگان و فتنه‌های معاندین، جز با مشارکت و آمادگی عمومی تمامی اعضای جامعه می‌سر نمی‌باشد. مسلما کشوری از قدرت دفاعی بالا و آمادگی کامل در مقابل خطرات احتمالی برای حفظ کیان، هستی و ناموس خود برخوردار است که همیشه نیروهای آماده دفاع حضور فعال و جدی داشته باشند. اهمیت این موضوع با در نظر گرفتن موقعیت حساس جغرافیایی و ژئوپولتیکی کشور ما به خوبی مشخص می‌شود. هرچند با تغییر روشهای جنگ‌های نوین، که از شکل سخت خود خارج شده است بر چگونگی این آمادگی مباحثی مطرح است که مورد مباحثه این گفتار نیست.

به صدای دانشجو؛ از منظر آموزه‌های دینی نیز همه مسلمانان موظف به کسب آمادگی دفاعی در مقابل هجوم احتمالی دشمنان هستند، چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عبدوالله وعدوکم». از این رو، خدمت سربازی امری مقدس محسوب می‌شود. بنابراین نوشتار حاضر به هیچ وجه درصدد نادیده انگاشتن ضرورت خدمت وظیفه و آموزش‌های لازم برای جامعه جوان کشور نیست و تنها در پی بررسی و تحلیل رابطه‌بازی‌های پشت پرده و‌گاه عیانی است که در این مقوله مشاهده می‌شود و در اصطلاح عامیانه آن را پارتی بازی می‌خوانیم. بی‌شک برای اظهار نظر درباره یک پدیده اجتماعی که در بستر عدم رعایت ضوابط قانونی و یا سکوت قانون صورت می‌گیرد، نیازمند استدلال و برهان و اقناع مخاطب هستیم.

قبل از ورود به بحث، خالی از لطف نخواهد بود برخی از فرمایشات امام راحل عظیم الشان و رهبر معظم انقلاب را در قالب دو فرمان هشت ماده‌ای این دو بزرگوار بررسی نماییم.

حضرت امام خمینی(ره) در آذرماه سال ۶۱ در فرمان موسوم به فرمان هشت ماده‌ای خود اینگونه بر ضرورت اجرای صحیح قانون و رعایت شرع در ساختار ارگانهای کشور تاکید می‌کنند که: «تمامی ارگان‌ها باید با اسلامی شدن قوانین و مقررات و ارتباطات خاطره بد و ننگین روابط دوره طاغوتی پهلوی و قبل آن را از یاد مردم ببرند و این جز با رعایت دقیق شرع و پرهیز از هواهای نفسانی و تمایلات قومی قبیله‌ای می‌سر نمی‌شود.»

رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) نیز در فرمان هشت ماده‌ای خود خطاب به روسای وقت سه قوه که البته فرمانی عمومی و برای همیشه تاریخ است می‌فرمایند: «حکومتی که مفتخر به الگو ساختن نظام علوی است باید در همه حال تکلیف بزرگ خود را کم کردن فاصلهٔ طولانی خویش با نظام آرمانی علوی و اسلامی بداند. جمهوری اسلامی که جز خدمت به مردم و افراشتن پرچم عدالت اسلامی هدفی ندارد نباید در این راه دچار غفلت شود.»

ایشان هم چنین در بیان چالش‌های درونی این امر نیز متذکر می‌شوند که: «با آغاز مبارزه جدی با فساد و رابطه‌ها، یقینا زمزمه‌ها و به تدریج فریاد‌ها و نعره‌های مخالفت با آن بلند خواهد شد. این مخالفت‌ها عمدتا از سوی کسانی خواهد بود که از این اقدام بزرگ متضرر می‌شوند. به مسئولان خیرخواه در قوای سه گانه بیاموزید که تسامح در مبارزه با فساد به نوعی هم دستی با فاسدان و مفسدان است.»

رهبر معظم انقلاب همچنین در ضرورت پاسخ قاطع به این رابطه‌ها و تشویق انسانهای سالم می‌فرمایند: «ضربهٔ عدالت باید قاطع ولی در عین حال دقیق و ظریف باشد. چه نیکو است که تشویق صالحان و خدمتگزاران نیز در کنار مقابله با فساد و مفسد وظیفه‌ای مهم شناخته شود.»

ایشان با تاکید بر مبارزه جدی در این زمینه اینگونه می‌فرمایند که: «با این امر مهم وحیاتی نباید به گونۀ شعاری تبلیغاتی و تظاهر گونه رفتار شود. به جای پرداختن به ریشه‌ها و‌ام الفساد‌ها به سراغ ضعفا و خطاهای کوچک نروید و نقاط اصلی را‌‌ رها نکنید.»

رابطه‌ها در توزیع مشمولین
در زمینه توزیع مشمولین سربازی همواره دو موضوع مورد بحث بوده است؛ اولی توزیع میان یگان‌ها و ارگانهای نظامی متفاوت و دیگری توزیع جغرافیایی محل خدمت مشمولین که در هر دو زمینه همواره چالش‌های متعددی را شاهد هستیم. قاعدتا بر اساس آنچه می‌توان از آن به ضعف قانونی در تدوین آیین نامه مدون مشترک شرح وظایف سربازی در کشور نام برد، خدمت سربازی در ارگان‌های مختلف نظامی از جمله: ارتش، سپاه پاسداران، نیروی انتظامی، وزارت دفاع و یا در دیگر نهادهای مرتبط با میزان سختی متفاوتی روبرو است و این خود دستمایه شیوع نوعی رابطه و پارتی‌بازی شده است. کسانی که دارای رابطه در نهادهایی هستند که سربازی در آن یگان سهل‌تر است به راحتی در زمان توزیع و بعد از طی دوره آموزشی، به آن یگان دلخواه منتقل می‌گردد و عملا سربازی در یگان‌های با زحمت بیشتر نصیب کسانی می‌شود که یا رابطه‌ای در این یگان‌ها نداشته‌اند و یا نخواسته‌اند از روند ناپسند رابطه‌بازی بهره ببرند. در زمینه توزیع جغرافیایی محل خدمت نیز همین روال تکرار می‌شود و افراد دارای رابطه در نزدیک‌ترین محل به زندگی خود مشغول به خدمت می‌شوند و آن‌ها که از این موهبت مذموم بی‌بهره‌اند باید در مرز‌ها و دورافتاده‌ترین مناطق و در شرایط سخت آب و هوایی خدمت سربازی را به پایان برسانند.

رابطه‌بازی در امریه‌ها
امروزه استفاده از امریه‌ها و پذیرش در دستگاههای خواهان و مجری امریه، بدون داشتن رابطه تقریبا غیرممکن است. در حالیکه امریه از لحاظ ماهیتی به منظور رفع معضل به بطالت گذشتن وقت یا غیرمرتبط بودن فضای خدمت نخبگان طراحی شده تا ضمن رفع معضلات نامبرده از ظرفیت نخبگان و تحصیل کرده‌ها در رونق فضای اقتصادی و اجتماعی و سیاسی کشور استفاده شود، عملا به مجرایی برای فرار آقازادگان و ویژه‌خواران از خدمت سربازی شده است.

رابطه‌بازی در محل ارائه خدمات
رابطه‌های موجود در اختصاص و توزیع سربازان در مجموعه یک ارگان خاص نیز خود بسیار تامل برانگیز است. به طور مثال: وقتی خدمت سربازی در نیروی انتظامی را مورد کنکاش قرار دهیم، قطعا فعالیت در یک محیط بسته اداری و برای انجام امور دفتری و حتی خدماتی را نمی‌توان با حضور سرباز بر سرچهارراه‌ها و در معرض عموم قرار گرفتن و برخورد مداوم با مردم برابر دانست. از نگاهی دیگر خطرات سربازی در یگانهای درگیر با متخلفین مثل آگاهی به نسبت یگان پلیس امنیت عمومی به نسبت کمتر است و این خود زمینه برخی رابطه‌ها را ایجاد می‌کند.

رابطه‌بازی در مرخصی‌ها، پست‌ها وامکانات رفاهی و ضروری
خواسته یا ناخواسته پارتی بازی در اعطای مرخصی‌ها و امکانات و شرایط رفاهی برای سربازان و انجام وظیفه پست و نگهبانی و.... به صورت عادلانه و مشترک صورت نمی‌پذیرد.

رابطه‌بازی خارج نشین‌ها
در حال حاضر بی‌عدالتی کاملا مشهود در وهله اول اینست که امکان خرید خدمت برای کسانی که خارج از کشور بوده‌اند همچنان در قانون ما وجود دارد و در وهله بعدی نیز آن‌ها هم که پول کافی دارند مجرای این کار را در داخل پیدا کرده و به نحوی از این قانون سواستفاده می‌کنند. از سوی دیگر نیز، این خدمت بسیاری را به مهاجرت‌های طولانی و حتی تغییر تابعیت تنها به طمع خرید خدمت به خارج از کشور می‌کشاند و مشکلات و عوارض بعدی را در پی خواهد داشت.

برخی تبعات رابطه‌بازی
آنچه واضح و مبرهن است تاثیرات منفی ایجاد رابطه در فرآیند خدمت سربازی در کشور است که به بخشی از مهم‌ترین این تبعات اشاره کوتاهی می‌کنیم تا ضمن یادآوری این مطلب که مضرات این حرکت نامیمون بر پیکره جامعه خواهد نشست، هشداری جدی برای متولیان امر نظارت و هدایت این مسیر باشد.

ضربه خوردن خانواده‌ها
بی‌عدالتی در مکان و نوع خدمت و یا حتی زمان و ساعت‌های خدمت، شیفت و... بدون در نظر گرفتن شرایط افراد متاهلی که به دلیل نداشتن رابطه باید دور از خانواده به خدمت مشغول شوند و یا بسیاری از شب‌ها را در منزل نباشد موجبات سست شدن پایه‌های عاطفی در خانواده می‌شود.

ایجاد اختلالات روانی و عاطفی
هر انسانی در برابر بی‌عدالتی و تضییع حقوق خود واکنشی دارد که در هر شخصی متفاوت بروز می‌کند بطوری که گاهی فرد به تلاش برای احقاق حق خود می‌پردازد و با اعتراض و برخوردهای قهری واکنش نشان می‌دهد، اما وقتی فرد خود را در برابر این بی‌عدالتی‌ها ناگزیر و ناتوان ببیند، دچار مشکلات عاطفی و اختلالات روحی روانی می‌گردد.

شرطی شدن جامعه
اساسا زمانیکه برای رسیدن به یک هدف و حصول نتیجه راههای میانبر سریع و کم هزینه بوجود آید فارغ از نگاههای ایدئولوژیک عموما افراد مبتلا به آن موضوع و پدیده بدنبال استفاده از این راههای میانبر برای دست یافتن به نتیجه دلخواه خواهند بود. بنابراین در حال حاضر بخشی از بدنه مشمولین به محض نزدیک شدن به سن خدمت، بی‌وقفه به دنبال دوست و آشنا در نظام وظیفه برای ایجاد یکی از انواع رابطه‌ها در حوزه‌های مختلف کسر خدمت و معافیت تا توزیع دلخواه و انتخاب محل خدمت می‌روند و بجای آماده سازی ذهنی و روحی خود برای امر مقدس خدمت به مردم و کشور به دنبال فرار از آن هستند، زیرا این مساله در ذهن فرد نقش بسته شده که به یافتن رابطه آسان‌تر از سربازی رفتن حتی برای چند ماه است.

عدم وفاداری و ایجاد بدبینی
یکی از آسیب‌های جدی دیگر ایجاد بدبینی و بوجود آمدن حس تنفر است. به عبارت دیگر زمانی که یک سرباز بی‌عدالتی را مشاهده می‌کند عملا دچار بدبینی به حاکمیت می‌شود؛ در حالیکه وفاداری یکی از مهم‌ترین ارکان هویتی نیروهای نظامی است. رهبر فرزانه انقلاب در مقدمه فرمان هشت ماده‌ای در تاکید بر ایجاد حس وفاداری و خوش‌بینی به نظام می فرمایند: «همۀ قشر‌های کشور از صحت و سلامت ارتباطات حکومتی و امانت و صداقت متصدیان امور مختلف کشور مطمئن بوده و احساس امنیت و آرامش کنند.»

عدم ایجاد حس مطالبه‌گری و حریت
با شیوع رابطه‌ها، در وجود یک سرباز، که متاسفانه بر اساس یک رویه غلط خود را فاقد حق اعتراض و مطالبه‌گری می‌داند، وی به تدریج عملا رابطه‌بازی را یک رویه لاینفک سربازی می‌پندارد و به جهت ترس از اعتراض، به فردی محافظه کار و اهل تسامح تبدیل خواهد شد و این به معنای گرفتن روحیه پرنشاط و حریت تعالی بخش یک جوان از اوست در حالیکه هدف ذاتی دوره خدمت وظیفه عمومی ایجاد روحیه نشاط و تعالی و پویایی و شجاعت و دلیری در جوانان است و این یک تناقض آشکار محتوایی در سربازی قلمداد می‌گردد.

راهکار
- یکی از راهکارهای حل معضل پارتی بازی در خدمت نظام وظیفه عمومی شکل دادن یک بدنه و ساختار اجتماعی مطالبه‌گر است که در قالب یک مجموعه مردم نهاد و عدالتخواه، مبارزه با این پدیده نامبارک را فریاد بزند.

- تقویت ساختارهای نظارتی در دستگاههای اجرایی ذیربط و متعدد که متاسفانه هرکدام نقشی در این غفلت پدیدآورنده این معضل دارند به ویژه درون مجموعه نیروی انتظامی و سازمان وظیفه عمومی ناجا نیز کاملا ضروری و مهم به نظر می‌ رسد تا دستکم برخی از این اتفاقات در مسیر بازرسی‌های دقیق و منصفانه شناسایی و از ایجاد یا ادامه آن جلوگیری شود.

- مکانیزه کردن و در قالب سیستم‌های الکترونیک قرار دادن فرآیندهای سربازی اعم از معافیت‌ها و کسر خدمت‌ها تا توزیع سربازان و نحوه و مکان خدمت به صورت متمرکز نیز موجب می‌شود با سلب اختیار از برخی مدیران میانی، مانع رخ دادن بسیاری از این رابطه‌ها شد و این به فرض عدم دخالت و مبری بودن مدیران سطح یک از رابطه‌بازی است.

- ایجاد ساختار قانونی تنبیه و مجازات افراد استفاده کننده و توصیه کننده در فرآیند ایجاد رابطه در سربازی و تشدید برخورد‌ها جهت افزایش هزینه‌های مادی و غیرمادی برای متخلفین می‌تواند راهگشا باشد.

* گزارش از سپهر غلامحسینی