در حال حاضر در دانشگاه های برتر جهان توجه ویژه و کارکردگرایی نسبت به تحصیلات تکمیلی وجود دارد. مطالعه برخی از روش ها و هدف گذاری هایی که از طرف آنها در این زمینه انجام می شود؛ نشان می دهد که چقدر در تحصیلات تکمیلی بین دانشگاه های ایران و دانشگاه های برتر جهان شکاف وجود دارد.

شکافی که از کمترین نتایج فاجعه بار آن اصالت یافتن مدرک دانشگاهی میان متقضایان مدرک! است و در فاصله زمانی نه چندان طولانی غنا و ظرفیت علمی کشور نیز دچار بحران و فقر دانش می شود. مدرک گرایی علاوه بر آنکه کیفیت علمی را با چالش مواجه می کند، خود بسترساز پدیده های دیگر از قبیل دلالی های مختلف است. دلالی هایی که می توانند از مسیرهای مختلف مدت زمان رسیدن به مدرک دانشگاهی و میزان سختی آن مسیر را کاهش دهند.

از مراکز کمک آموزشی که افراد را به جای حل مسئله، با فنون تست زنی آشنا می کنند، تا دلال هایی که با رانت های بسیار محرمانه توان دست یافتن به برخی سوالات کنکورهای مختلف را به دست می آورند و دلال هایی که در مسیر تحصیل نیز همراه دانشجویان باقی می مانند و برای تهیه پایان نامه، مقاله و طرح های تحقیقاتی از پیش تعیین شده، اجازه فکر و تحقیق را از دانشجو می گیرند.

بر اساس رده بندی دانشگاه ها در سطح جهان، پنج دانشگاه برتر جهان در سال 2014 به ترتیب عبارتند از دانشگاه های: پرینستون، هاروارد، ییل، کلمبیا و استنفورد. در دانشگاه های مطرح جهان دوره تحصیلات تکمیلی از ظرافت و اهمیت بالایی برخوردار است. هر چند در تمام مقاطع تحصیلی در این دانشگاه ها تمام هم و غم مسئولان بر این است که دانشجو جز تحصیل دغدغه دیگری در  ذهن نداشته باشد؛ اما این تلاش ها در تحصیلات تکمیلی شرایط ویژه ای به خود می گیرد.

در دانشگاه کلمبیا برای معرفی مقطع دکتری اعلام می شود که دانشجو در این دوره که برای رشته های مختلف بین 3 تا 5 سال می تواند متغیر باشد، تحصیل را باید به عنوان شغل موقت خود در نظر بگیرد.

این دانشگاه در مورد شرایط تحصیل در دانشکده تاریخ هنر خود برای مقطع دکتری، به پرداختن دانشجویان به موضوعات تاریخ هنر در کشورهای دیگر اشاره می کند و در عین حال دانشجو را از تمام دغدغه های اقتصادی بی نیاز می نماید. این دانشکده اعلام کرده است که برای دو گرایش مختلف در این رشته در هر سال تنها 15 دانشجو می پذیرد و تمام هزینه های تحصیلی حتی در دوره تابستان را برای انجام تحقیقات و زندگی شخصی دانشجو فراهم می نماید. علاوه بر این حقوق ثابت، دانشگاه کلمبیا فضای رقابتی میان دانشجویان در امر تحقیق را نیز فراهم نموده و در صورتی که تحقیقات پژوهشی دانشجویان دارای شاخص های قابل توجهی باشد میزان دریافتی های آنها نیز در طول تحصیل افزایش خواهد یافت.

دانشگاه ییل به عنوان یکی دیگر از برترین دانشگاه های دنیا در مورد اهداف یکی از رشته های تحصیلی خود در مقطع دکتری اعلام می کند که تامین تمام هزینه های پژوهشی دانشجویان و محققان و اعطای وام های لازم به آنها را جزو وظیفه اصلی خود می داند؛ اما با نگاهی به وضعیت تحصیلات تکمیلی در دانشگاه های کشور نشان می دهد که دانشجو نه تنها اصلی ترین دغدغه اش تحقیق و پژوهش نیست؛ بلکه در کنار بسیاری از دغدغه هایی که از قبل داشته، در مرحله تحصیلات تکمیلی، دغدغه دیگری نیز به عنوان تحصیل بر آنها افزوده شده است.

دکتر محمدرضا اجتهادی، عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف در یک آسیب شناسی به این موضوع می پردازد و می گوید: «در شرایطی که داشتن دانشجوی دکتری برای دانشگاه نه تنها هزینه ای ندارد؛ بلکه به جذب بودجه بیشتر کمک می ‌کند؛ نگرانی بر کیفیت و بازده علمی از طرف آنها مورد اغماض قرار می گیرد. شاید بهترین راه برای کنترل این فرایند،‌ آن باشد که در هدف گذاری دوره های دکتری به نگاه پژوهش محور باز گردیم. دانشگاه باید دانشجو را برای پژوهشی جذب کند که ارزشش را داشته باشد و برای اثبات این امر دانشگاه هایمان را موظف کنیم که به دانشجویان دکتری حداقل معادل کمینه حقوق مصوب وزارت کار حقوق بپردازند.

در کمال تاسف نمودارهای آمار تولید و جذب دانشجویان دکتری نشان از آغاز این واکنش زنجیره ای دارد و اگر چاره ای برای کنترل آن اندیشیده نشود به زودی شاهد آثار انفجاری آن خواهیم بود. دانشجوی دکتری بودن را به عنوان یک شغل غیر دائمی و چند ساله نگاه کنیم. برایش بیمه و سنوات در نظر بگیریم و به این جوانان فعال و توانا حداقل به چشم کارگران پژوهشی دانشگاه ها نگاه کنیم تا این باعث شود که دانشگاه ها نسبت به جذب متعادل دانشجوی دکتری دقت بیشتری کنند. شاید به این گونه، احترام و کرامت انسانی این دستیاران پژوهشی امروز و پژوهشگران و اساتید آینده نیز حفظ شود. فراموش نکنیم که ایشان همکاران فردای ما هستند و نه بردگان پژوهش.»

در کنار دغدغه های اقتصادی به عنوان یک آسیب در سیستم دانشگاهی کشور، در مقاطع تحصیلی برنامه های آموزشی منسجم و هدف داری نیز ارائه نمی شود. زبان در دوره های تحصیلات تکمیلی به شدت در حاشیه قرار دارد و دانشجو از آنجا که در دوره لیسانی نیز به صورت حرفه ای با زبان آشنا نشده است، در دوره ارشد و دکتری نیز در طرح دروس گروه های مختلف تنها با روخوانی بسیار سطحی متون در زبان های عربی و انگلیسی با توجه به تناسبی که به رشته تحصیلی او دارد آشنا می شود. در حالی که بهره گرفتن از جدیدترین نظریات علمی در رشته های مختلف نیازمند تسلط کافی دانشجو به زبان است تا در مرحله تحصیلات تکمیلی بتواند نظریات علمی خود را به زبان علمی دنیا مورد نقد و بررسی قرار دهد. اما زمانی که به دلیل ایراد ساختاری امر پژوهش در کشور، مدرک گرایی بر دانش جویی اولویت پیدا می کند، نمی توان آموزش زبان به شکل حرفه ای آن را در دانشگاه ها دنبال کرد.

دکتر احمد تمیم داری شاگرد و همکار علمی مرحوم دکتر طاهره صفارزاده به شرایطی که در گروه ادبیات دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در سالی که دکتر عبدالحسین زرین کوب مدیر گروه بود اشاره می کند و می گوید وی آموختن زبان های عربی، انگلیسی، آلمانی و فرانسوی را برای دانشجویان لیسانس رشته زبان و ادبیات فارسی نیز الزامی نموده بود تا بتوانند از تولیدات علمی شرق شناسانی که به این زبان ها ارائه شده مراجعه داشته باشند. بر اساس گفته تمیم داری، دکتر زرینکوب معتقد بوده است: «در مورد انگلیسی، فرانسه و آلمانی، از قرن 16 به این سمت، مسائل مربوط به ایران ‌شناسی، فارسی ‌شناسی، شرق ‌شناسی و اسلام‌ شناسی به این زبان‌ ها مقاله‌ ها و کتاب ‌های بسیار مهمی نوشته شده است و کسی که به تحقیق و پژوهش می‌ پردازد، باید تمامی این کتاب‌ ها را در نظر گیرد و باید آنها را بشناسد.»

تمیم داری همچنین در مورد تکامل این روند در مقطع تحصیلات تکمیلی می افزاید: «عقیده‌ دکتر زرین کوب این بود که قرائت متون در دوران لیسانس کافی است؛ دوران فوق لیسانس زمان تحقیق و پژوهش و دوران دکترا زمان نظریه ‌پردازی است. به واسطه‌ آقای زرینکوب این چهار زبان در برنامه‌ درسی دانشجویان زبان و ادبیات فارسی قرار گرفت و دانشجویان شروع به آموختن این زبان ‌ها کردند. دو گرایش در مقطع ارشد به واسطه‌ این تغییرات شکل گرفت: گرایش زبان و ادبیات فارسی با رویکرد مطالعات اسلامی و گرایش زبان و ادبیات فارسی در ارتباط با مطالعات خارجی که منظور کشورهای غربی و شرقی و آمریکای شمالی. این برنامه تقریبا یک سال طول کشید؛ اساتید دانشگاه تهران به واسطه‌ اجرای این برنامه اعتراض کردند و منجر به این شد که دکتر زرین کوب از مدیریت گروه استعفا دهد و دروس سابق مجددا به شکل سابق خود بازگشت.»

وضعیت بیمار پژوهش دانشگاهی در ایران اجازه تربیت نیروهای علمی که توان نظریه پردازی پس از اخذ مدرک دکترا داشته باشند را نخواهد داشت؛ زیرا از نظر دکتر اجتهادی «در کشورمان مدت ‌هاست ساختمان هایی به نام دانشگاه داریم ولی عمر پژوهش در آنها بسیار کوتاه است. تقریبا شروع فعالیت های پژوهشی با آغاز دوره‌ های تحصیلات تکمیلی و به خصوص دکتری در چند دانشگاه پیشرو در کشور همزمان است. این یک تصادف نیست. پژوهش به همکاری پژوهشگر و اجتماع علمی نیازمند است و این همکاری بدون دانشجو ناقص است.»

* گزارش از مرتضی جمشیدی